آثار قلمی حضرت امام خمینی(س) گستره‌ای عظیم از دانش اسلامی را در میانه قرن چهاردهم و نیمه قرن پانزدهم هجری دربرگرفته است. این مجموعه نه‌تنها گواهی بر جامعیت علمی و روحانی امام است بلکه سیر تحول اندیشه او را از عرفان نظری و فلسفه الهی تا فقه حکومتی و اندیشه سیاسی نشان می‌دهد. تاریخ‌نگاری دقیق این آثار نشان می‌دهد که امام از سنین جوانی به تدریس و تألیف در سطوح عالی علوم اسلامی اشتغال داشته‌اند. گزارش حاضر با تکیه بر داده‌های دقیق در دسترس سایت مرجع امام خمینی آثار شناخته‌شده حضرت امام را معرفی می‌کند و کوشیده است تا هر اثر را با ذکر مشخصات اصلی مانند زبان، تعداد جلد و تاریخ نگارش معرفی نماید

این یادداشت تلاش دارد تا با نگاهی تحلیلی و ساختاری، تصویری کلی از این میراث مکتوب گران‌سنگ ارائه دهد.

بخش اول: تحلیل موضوعی و دسته‌بندی آثار

۱-۱ آثار اصولی

·         مناهج الوصول الی علم الاصول (۲ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: ۲۱ شوال ۱۳۷۳ق): کتابی شامل یک دوره مباحث الفاظ در علم اصول فقه از امام‌خمینی

·         انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه (۲ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: یازدهم رمضان ۱۳۶۸ق/ ۱۵ تیر ۱۳۲۸ش): تعلیقه‌هایی استدلالی بر مباحث قطع، ظنّ و شک کفایة الاصول از امام‌خمینی است.

·         بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: جمادی‌الاولی ۱۳۶۸ق/ اسفند ۱۳۲۷ش): رساله‌ای درباره قاعده فقهی نفی ضرر از امام‌خمینی است.

·         الاستصحاب (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۴ش): کتابی درباره اصل عملی استصحاب از امام‌خمینی است و در دوره اول درس اصول نوشته شده و تاریخ پایان تألیف آن، رمضان ۱۳۷۰ق بوده که در ۲۹۰ صفحه با همان رسائل در سال ۱۳۸۴ق در قم چاپ شده است.

·         التعادل و الترجیح (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: سال ۱۳۷۰ق/ ۲۶/۱۱/۱۳۲۹ش): کتاب اصولی امام‌خمینی در مبحث تعارض میان احادیث است. این کتاب در دوره اول درس نوشته و تاریخ پایان تألیف آن، ۹ جمادی‌الاول ۱۳۷۰ق و تاریخ پاکنویس آن رمضان ۱۳۷۰ق بوده و در ۹۲ صفحه در همان رسائل در سال ۱۳۸۵ق در قم چاپ شده است.

·         الاجتهاد و التقلید (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: سال ۱۳۸۵ق/ ۱۳۴۴ش): کتابی اصولی در مسائل اجتهاد و تقلید می‌باشد. چون پایان دوره اول درس اصول فقه امام‌خمینی ۱۳۷۰ق بوده تاریخ پایان تألیف این رساله باید همان سال باشد. در ۷۸ صفحه در همان رسائل در سال ۱۳۸۵ق در قم چاپ شده است.

·         لمحات الاصول (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: سال‌های ۱۳۲۴ ـ ۱۳۳۰ش): کتابی شامل تقریرات درس خارج اصول فقه سیدحسین بروجردی، در حوزه علمیه قم بقلم امام‌خمینی است.

۱-۲ آثار فلسفی

·         الطلب و الاراده (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: بیست و پنجم ماه رمضان ۱۳۷۱ق/ تابستان ۱۳۳۱ش): کتبی با رویکردی کلامی ـ فلسفی در تبیین حقیقت طلب و اراده از امام‌خمینی است. این رساله را می‌توان از رساله‌های فلسفی عرفانی نیز برشمرد.

۱-۳ آثار فقه استدلالی

·         کتاب الطهاره (۴ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: سال‌های ۱۳۳۰ ـ ۱۳۳۷ش): کتابی در فقه استدلالی و در مبحث طهارت بقلم امام خمینی(س) است.

·         الخلل فی الصلاة (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: از سال ۱۳۹۷ق تا هنگام خروج از عراق): کتابی فقهی، استدلالی درس امام در طول ۷ سال اقامت در نجف است و در بررسی انواع خلل نماز از امام‌خمینی به رشته تحریر درآمد و محصول تدریس دو سال پایانی اقامت امام خمینی(س) در نجف می‌باشد.

·         المکاسب المحرمه (۲ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: ۱۳۲۱ش): کتابی در فقه استدلالی درباره درآمدهای حرام از امام‌خمینی است.

·         الرسالات الفقهیة و الاصولیه (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: ۱۴۳۲ق/ ۱۳۹۲ش): کتابی مشتمل بر ۱۲ رساله فقهی امام‌خمینی(ره) است.

۱-۴ آثار فقه سیاسی

·         ولایت فقیه (حکومت اسلامی) (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۴۹ش): کتابی فقهی در موضوع ولایت فقیه از امام‌خمینی است. این کتاب حاصل درس‌های امام خمینی راجع به ولایت فقیه است که در کتاب البیع هم به عربی توسط ایشان نوشته شده است. چاپ سوم این کتاب در ۲۰۸ صفحه در سال ۱۳۹۱ش انجام شده است. و این همان کتابی است که زمینه فکری تشکیل حکومت اسلامی را در ایران آماده ساخت و دستگاه شاهنشاهی نسبت به آن خیلی حساسیت نشان می‌داد.

۱-۵ آثار فقه فتوایی

·         تحریر الوسیله (۲ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: سال ۱۳۴۵ و جلد دوم در سال ۱۳۴۷): کتاب فتوایی، شامل دوره کامل فقه از امام‌خمینی است. امام خمینی بر وسیلةالنجاة حاشیه داشت و در سال ۱۳۸۴ق که در ترکیه تبعید بود به این فکر افتاد که حاشیه خود را در متن وسیله درج و در ضمن باب‌هایی را هم که وسیلةالنجاة ناقص دارد تتمیم و مسائل مستحدثه را هم به آن بیفزاید. این کتاب در بورسای ترکیه و نجف کامل شد و در نیمه دهه ۱۳۴۰ در نجف به چاپ رسید.

·         العروة الوثقی مع تعالیق الامام‌الخمینی (۲ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: ۱۳۷۲ق-۱۳۷۵ق): این کتاب همان تعلیقه‌ای بر «العروة الوثقی» سید‌محمدکاظم یزدی است که در آغاز دهه ۱۳۴۰ و در آغازین سال مرجعیت امام خمینی به چاپ رسید و بدون متن عروة الوثقی، بلکه دربردارنده متن حاشیه مکرر به چاپ رسیده است.

·         وسیلة النجاة مع تعالیق الامام‌الخمینی (۲ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: سال‌های میانی قرن ۱۴ قمری): وسیلة النجاة مع تعالیق الإمام الخمینی(ره) نوشته آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی (م ۱۳۶۵ قمری) می‌باشد که امام خمینی در دهه ۲۰ و سال‌های اول دهه ۳۰ بر آن تعلیقه نوشته‌اند.

·         رساله نجاة العباد (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۴۰): این کتاب نخستین رساله عملیه امام‌خمینی، حاوی احکام طهارت مکلفان است که در آغاز مرجعیت امام‌خمینی به همت تعدادی از شاگردان ایشان تدوین گردید. هم به‌صورت دو جلدی منتشر شده و هم به‌صورت تک جلدی.

·         حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۳۱): این اثر حاشیه فقهی امام‌خمینی بر رساله ارث ملامحمدهاشم خراسانی است.

·         رساله توضیح المسائل (۱ جلدی، زبان فارسی): رسالۀ «توضیح المسائل» حضرت امام‌خمینی(س) نخست دربردارنده فتاوای آیت‌الله بروجردی بوده و با لحاظ فتاوای امام خمینی در آغاز مرجعیت ایشان انتشار یافت.

·         حاشیه امام خمینی بر توضیح المسائل (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۴۰): این کتاب فتاوای امام‌خمینی است در حاشیه بر توضیح المسائل آیت‌الله بروجردی نوشته که در قم در ۱۳۸ صفحه و در سال ۱۳۸۱ق پس از رحلت آیت‌الله بروجردی چاپ شده است.

·         مناسک حج (۱ جلدی، زبان فارسی/عربی، تاریخ نگارش: ۱۳۸۴ق): این اثر در بردارنده مناسک و آداب حج، مطابق با فتاوای امام‌خمینی است. این رساله مکرر چاپ شده و چاپ سوم آن در ۱۸۷ صفحه در سال ۱۳۸۴ق انجام شده است.

۱-۶ آثار استفتائات(فقهی، اجتماعی، سیاسی، ...)

·         استفتائات (۱۰ جلدی، زبان فارسی): این مجموعه ده‌جلدی استفتائات مقلدان امام‌خمینی و پاسخ‌های ایشان می‌باشد که قریب‌به‌اتفاق این استفتائات مربوط به دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و حدود ۷۴۲۴ سند، حاوی ۱۲۸۳۷ سؤال بوده که منبع اصلی آن اسناد موجود در آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(س) است.

۱-۷ آثار عرفانی

·         التعلیقة علی الفوائد الرضویه (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: ۱۳۰۸ش): این اثر از تعلیقاتی از امام‌خمینی بر رساله فوائد رضویه قاضی‌سعید قمی می‌باشد.

·         مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: ۱۳۰۹ش): کتابی عرفانی درباره خلافت و ولایت است که مسائل عرفانی را در چینشی دقیق دربر دارد. تألیف این کتاب در سال ۱۳۴۹ق به پایان رسیده است.

·         تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: سال‌های ۱۳۴۷ق تا ۱۳۵۴ق / پایان ۲۲ شهریور سال ۱۳۱۵): این اثر دربردارنده تعلیقه‌های امام‌خمینی بر شرح فصوص‌الحکم قیصری و مصباح الانس ابن فناری به قلم امام‌خمینی است.

·         تفسیر سوره حمد (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۱۸ ـ ۱۳۵۸ش): این اثر دربردارنده سه تفسیر از سوره حمد به بیان امام خمینی و کاملاً عرفانی است که در سال ۵۸ و در سال‌های اول پیروزی انقلاب در پنج جلسه بیان کرد و مکرر چاپ شده است. امام خمینی در کتاب «سرّالصلاة» و «آداب‌الصلاة» سوره حمد و سوره توحید را به طور مختصر با اشاراتی عرفانی تفسیر کرده‌ است.

۱-۸ آثار عرفانی و اخلاقی

·         شرح دعاء السحر (۱ جلدی، زبان عربی، تاریخ نگارش: ۱۳۰۷ش): این کتاب شرحی عرفانی بر دعای معروف سحر بقلم امام‌خمینی است که تاریخ اتمام تألیف آن در ۱۳۴۷ قمری است و در سن ۲۷ سالگی امام به اتمام رسید. این کتاب به زبان عربی تألیف شده و ترجمه فارسی آن نیز منتشر شده است.

·         سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین) (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۹ خرداد ۱۳۱۸): کتابی عرفانی در بیان سرّ نماز از امام‌خمینی است. تاریخ پایان تألیف آن سال ۱۳۵۸ق است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال ۱۳۶۹ این کتاب را با مقدمه‌ای از آیت‌الله جوادی آملی و تصویر کامل نسخه خطی منتشر کرد. امام خمینی در این کتاب از «اسرارالصلاة» شهید ثانی یاد می‌کند و نیز به «شرح اربعین» خود ارجاع می‌دهد.

·         آداب الصلاة (آداب نماز) (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۲۱ش): کتابی درباره آداب قلبی و باطنی نماز از امام‌خمینی است و بعد از نگارش «سرّالصلاة» به رشته تحریر درآمد.

·         شرح چهل حدیث (اربعین حدیث) (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: چهارم محرم ۱۳۵۸ق / چهارم اسفند ۱۳۱۷ش): کتابی در شرح چهل حدیث اخلاقی و عرفانی از امام‌خمینی است، که سی و سه حدیث آن اخلاقی و هفت حدیث دیگر معرفتی اعتقادی است.

·         شرح حدیث جنود عقل و جهل (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۲ رمضان ۱۳۶۳ق / ۱۳۲۳ش): اثری عرفانی ـ اخلاقی از امام‌خمینی، در شرح حدیث معروف «جنود عقل و جهل» است. در کتاب اصول کافی، حدیثی در بیان لشگریان عقل و جهل از امام صادق(ع) نقل شده که شامل هفتاد و چند عنوان است. امام خمینی این حدیث را به زبان فارسی شرح کرده ولی تا عنوان ۲۵ آن را به‌عنوان جلد اول نوشته و ادامه نیافت.

·         جهاد اکبر (مبارزه با نفس) (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۴۹ش): تقریرات بخشی از پندهای اخلاقی اجتماعی امام‌خمینی است. رساله‌ای اخلاقی در موضوع جهاد با نفس که تقریر سخنرانی‌های امام خمینی در نجف اشرف برای طلاب و فضلا است. این رساله بارها چاپ شده است.

·         نامه‌های عرفانی (ره عشق) (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۴۰۴ق): این اثر شامل نامه‌های عرفانی امام خمینی به فرزندش مرحوم حاج احمد آقا و عروسش سرکار خانم دکتر طباطبایی است.

۱-۹ آثار سیاسی و اجتماعی

·         وصیت‌نامه (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۶۸): این اثر گرانسنگ وصیت‌نامه تاریخی امام خمینی خطاب به ملت ایران است که پس از ارتحال منتشر و در اختیار مردم قرار گرفت. می‌توان این کتاب را یکی از پرتیراژترین آثار تاریخ چاپ ایران دانست. این کتاب بارها و توسط ناشران مختلف در قطع‌ها و اندازه‌های گوناگون منتشر شده است.

·         کشف اسرار (فارسی) (۱ جلدی، زبان فارسی، تاریخ نگارش: ۱۳۲۳ش): کشف اسرار کتابی است که امام خمینی آن را در جواب شبهات مطرح‌شده در جزوه اسرار هزار ساله علی‌اکبر حکمی‌زاده در سال ۱۳۲۳ش نوشته و منتشر کرد و همچنین امام برخی جنایات و خیانت‌های رضاشاه همچون خفقان سیاسی، تبعید علما و حیف‌ومیل بیت‌المال را به نگارش درآورد. ساختار کتاب بر اساس شبهات کتاب اسرار هزار ساله در شش گفتار: توحید، امامت، روحانیت، حکومت، قانون و حدیث تنظیم شده است. کتاب بعد از انقلاب تجدید چاپ نشد و گفته شده امام خمینی(ره) نیز با چاپ دوباره آن مخالف بود.

۱-۱۰ آثار عرفان منظوم

·         دیوان شعر (فارسی) (۱ جلدی، زبان فارسی): این اثر گرانسنگ دربردارنده‌ اشعار و قصایدی از دوران جوانی امام‌خمینی است که اکثر سروده‌های آن مفقود گردیده و بیشتر غزلیات سروده‌شده در دهه ۶۰ و سال‌های پایانی عمر مبارک ایشان است.

بخش دوم: ویژگی‌های برجسته و سبک نگارش

·         جامعیت و تنوع: کمتر شخصیتی را می‌توان یافت که در این گستره وسیع از موضوعات (از دقیق‌ترین مباحث اصول فقه تا لطیف‌ترین اشعار عرفانی و نظریه‌پردازی برای حکومت) صاحب‌نظر و دارای تألیفات تراز اول باشد.

·         قلم دوزبانه: ایشان با تسلط کامل، از زبان عربی برای نگارش متون تخصصی و ارتباط با جهان علمای اسلام، و از زبان فارسی شیوا و رسا برای ارتباط با توده مردم، تبیین مباحث اخلاقی، سیاسی و اجتماعی بهره می‌بردند.

·         عمق و دقت علمی: آثار تخصصی ایشان، به‌ویژه در فقه و اصول، سرشار از استدلال‌های دقیق، نقد و بررسی آراء بزرگان و ارائه مبانی جدید است و نشان از جایگاه والای علمی ایشان دارد.

·         سیر تکاملی اندیشه: با بررسی تاریخ نگارش آثار، می‌توان سیر تکامل اندیشه ایشان را به‌خوبی مشاهده کرد: از تمرکز بر عرفان و فلسفه در جوانی، به تدریس فقه و اصول در میانسالی و در نهایت، تبلور همه این اندوخته‌ها در نظریه سیاسی و رهبری اجتماعی در دوران کمال.

جمع‌بندی

مجموعه آثار امام خمینی (س) گنجینه‌ای است که نشان می‌دهد رهبری سیاسی ایشان، نه یک امر اتفاقی، بلکه ثمره یک عمر مجاهدت علمی و تهذیب عملی بوده است. برای شناخت دقیق و همه‌جانبه شخصیت و اندیشه ایشان، نمی‌توان هیچ‌یک از این ابعاد را نادیده گرفت. فقه او در عرفانش ریشه دارد و سیاست او برآمده از فقاهت و دغدغه‌مندی اجتماعی اوست. مطالعه این آثار، به‌ویژه با در نظر گرفتن تقدم و تأخر زمانی آن‌ها، کلیدی برای فهم عمیق یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های قرن بیستم است.

داود رضایی- مریم خسروی- محمد کاظم تقوی