این یادداشت به تحلیل و تبیین جایگاه استثنایی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در منظومه فکری و عرفانی حضرت امام خمینی (س) می‌پردازد. در دوران معاصر که بحران هویت و الگو، به ویژه در حوزه زنان، جوامع بشری را با چالش‌های عمیقی مواجه ساخته است، بازخوانی اندیشه امام به عنوان یک متفکر احیاگر دینی، راهگشاست. امام خمینی (س) با استناد به روایات معتبر و با نگاهی ژرف و عرفانی، مقام معنوی حضرت صدیقه طاهره (س) را نه تنها در تراز انبیای الهی، بلکه در برخی فضائل، امری مختص به ایشان و فراتر از درک عادی معرفی می‌کنند. این پژوهش با تمرکز بر بیانات حضرت امام، به ویژه تحلیل ایشان از حدیث نزول جبرئیل بر حضرت زهرا (س) طی ۷۵ روز، نشان می‌دهد که این مقام معنوی، منشأ و پشتوانه نقش‌آفرینی بی‌بدیل ایشان در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و تربیتی است. یادداشت حاضر ضمن تشریح این دو بعد (مقام معنوی و الگوی عملی)، در نهایت با توجه به نیازهای جامعه جهانی و ایران امروز، موضوع پژوهشی و راهبردی «الگوی زن تراز فاطمی در حکمرانی نرم و اصلاح اجتماعی» را به عنوان یک دستورکار ضروری برای پیاده‌سازی اندیشه امام و اصلاح وضع کنونی پیشنهاد می‌نماید.
در اندیشه اسلامی، شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س) همواره به عنوان یک نقطۀ کانونی و سرچشمه فضائل مورد توجه بوده است. با این حال، عمق و گستره این شخصیت الهی در بسیاری از تحلیل‌ها یا به جنبه‌های عاطفی و مصائب ایشان محدود شده و یا به کلیشه‌هایی تقلیل یافته که از ارائه یک الگوی جامع و کارآمد برای انسان معاصر قاصر است. در این میان، بازخوانی نگاه حضرت امام خمینی (س)، به عنوان فقیهی سیاستمدار و عارفی انقلابی، ابعاد جدید و مغفولی از این حقیقت درخشان را آشکار می‌سازد.
امام (س) با عبور از تحلیل‌های سطحی، حضرت زهرا (س) را نه صرفاً به عنوان یک زن مقدس در تاریخ، بلکه به مثابه «تجلی تمام حقیقت زن» و «نسخه کامل انسانیت» معرفی می‌کنند. ایشان با پیوندی عمیق میان عرفان نظری و مسئولیت اجتماعی، نشان می‌دهند که چگونه اوج معنویت یک انسان می‌تواند در میدان عمل، منشأ بزرگترین تحولات تاریخی و اجتماعی گردد. این نگاه، پاسخی است بنیادین به دو جریان انحرافی بزرگ در دنیای معاصر: از یک سو، تفکرات مادی‌گرایانه‌ای که زن را تا حد یک ابزار اقتصادی یا یک کالای جنسی تنزل می‌دهند و از سوی دیگر، رویکردهای متحجرانه‌ای که با به حاشیه راندن زن، نیمی از ظرفیت عظیم جامعه بشری را برای تعالی و پیشرفت معطل می‌گذارند.
این مقاله در سه بخش سامان یافته است. در بخش نخست، با استناد مستقیم به بیانات امام (س) که در اختیار نگارنده قرار گرفته است، به تبیین دقیق مقام معنوی حضرت زهرا (س) و ویژگی منحصر به فرد ایشان در ارتباط با عالم غیب خواهیم پرداخت. بخش دوم، به بررسی ابعاد عملی و الگوساز این شخصیت در ساحت خانواده و جامعه از منظر امام اختصاص دارد و نشان می‌دهد که چگونه یک «خانه کوچک» می‌تواند کانون تجلی قدرت الهی و مبدأ تحولات بزرگ باشد. در نهایت، بخش سوم به مثابه خروجی عملی و راهبردی این بحث، یک موضوع محوری و داغ کاربردی در جامعه امروز ایران و جهان پیشنهاد خواهد داد که می‌تواند چراغ راهی برای برون‌رفت از بحران‌های کنونی باشد.
بخش اول؛ تبیین مقام معنوی حضرت زهرا (س)؛ اوج قله انسانیت
نگاه امام خمینی (س) به مقام معنوی حضرت زهرا (س) یک نگاه تمجیدی صِرف نیست، بلکه یک تحلیل دقیق معرفت‌شناسانه و مبتنی بر مبانی عرفانی و حدیثی است. ایشان در مواجهه با شخصیت صدیقه کبری (س)، ابتدا به قصور و عجز خود اعتراف می‌کنند که این خود بالاترین سطح از معرفت است: «من راجع به حضرت صديقه ـ سلام اللّه‌ عليها ـ خودم را قاصر مى‌دانم كه ذكرى بكنم…». (صحیفه امام، جلد ۲۰، صفحه ۸) این تواضع علمی، مقدمه‌ای است برای ورود به عمیق‌ترین لایه از فضائل آن حضرت که از دید امام، برترینِ فضائل ایشان است.
فضیلت منحصر به فرد؛ مراوده با جبرئیل امین
امام (س) برای اثبات جایگاه بی‌بدیل حضرت زهرا (س)، به روایتی معتبر از کتاب شریف کافی استناد می‌کنند که بر اساس آن، جبرئیل امین پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، به مدت ۷۵ روز بر ایشان نازل می‌شده است. امام از این روایت، استنتاج‌های بسیار دقیق و عمیقی ارائه می‌دهند که سنگ بنای فهم جایگاه ایشان است.
ایشان می‌فرمایند: «مسئلۀ آمدن جبرئيل براى كسى يك مسئلۀ ساده نيست. خيال نشود كه جبرئيل براى هر كسى مى‌آيد و امكان دارد بيايد، اين يك تناسب لازم است بين روح آن كسى كه جبرئيل مى‌خواهد بيايد و مقام جبرئيل كه روح اعظم است…»(صحیفه امام، جلد ۲۰، صفحه ۹).
تحلیل امام در این فراز، بر محور کلیدواژه «تناسب» استوار است. از دیدگاه ایشان که ریشه در حکمت و عرفان اسلامی دارد، هرگونه ارتباط میان دو موجود، مستلزم وجود سنخیت و تناسبی میان آن دو است. نزول «روح اعظم» بر یک فرد، نیازمند ظرفیت روحی و تعالی وجودی در آن فرد است که بتواند پذیرای چنین تجلی عظیمی باشد. امام این تناسب را مختص به بالاترین طبقه از اولیای الهی می‌دانند: «و اين تناسب بين جبرئيل كه روح اعظم است و انبياى درجۀ اول بوده است مثل رسول خدا و موسى و عيسى و ابراهيم و امثال اينها، بين همه كس نبوده است، بعد از اين هم بين كسى ديگر نشده است.» … (صحیفه امام، جلد ۲۰، صفحه ۹).
نکته اوج تحلیل امام در اینجاست که این فضیلت را حتی برای سایر ائمه اطهار (ع) نیز با این کیفیت گزارش شده نمی‌دانند: «حتى دربارۀ ائمه هم من نديده‌ام كه وارد شده باشد اين طور كه جبرئيل بر آنها نازل شده باشد، فقط اين است كه براى حضرت زهرا ـ سلام اللّه‌ عليها ـ ست…».(صحیفه امام، جلد ۲۰، صفحه ۹). این گزاره به معنای نفی فضائل ائمه نیست، بلکه به معنای اثبات یک ویژگی منحصر به فرد (مُختَصّه) برای حضرت زهرا (س) است. این امر نشان می‌دهد که وجود مقدس ایشان، از جهتی دارای خصوصیتی است که ایشان را در این زمینه، در مقامی هم‌تراز با انبیای اولوالعزم و متمایز از دیگران قرار می‌دهد. امام با قاطعیت این فضیلت را برترین فضیلت ایشان می‌خوانند: «من اين شرافت و فضيلت را از همۀ فضايلى كه براى حضرت زهرا ذكر كرده‌اند ـ با اينكه آنها هم فضايل بزرگى است ـ اين فضيلت را من بالاتر از همه مى‌دانم…»(صحیفه امام، جلد ۲۰، صفحه ۹)..
مصحف فاطمه؛ تجلی علم لَدُنّی و استمرار هدایت
نتیجه این مراوده ۷۵ روزه، شکل‌گیری مجموعه‌ای از علوم و حقایق است که به «مصحف فاطمه» شهرت یافته است. امام (س) به نقش امیرالمؤمنین (ع) به عنوان کاتب این حقایق اشاره می‌کنند: «و حضرت امير هم آنها را نوشته است، كاتب وحى بوده است ...حضرت امير، همان طورى كه كاتب وحى رسول خدا بوده است…».(صحیفه امام، جلد ۲۰، صفحه ۹)..
در اینجا امام به نکته‌ای کلیدی اشاره دارند. ایشان ضمن تأکید بر خاتمیت نبوت و پایان وحی تشریعی (آوردن احکام) با رحلت پیامبر (ص)، این نوع از وحی را که شامل اخبار آینده و حقایق عالم است، برای حضرت زهرا (س) اثبات می‌کنند. این مسئله نشان می‌دهد که با بسته شدن باب نبوت تشریعی، باب الهام، تحدیث و دریافت علوم الهی از طریق فرشتگان برای اولیای کامل الهی بسته نشده است و حضرت زهرا (س) سرسلسله و مصداق اتمّ این معنا پس از پیامبر خاتم (ص) هستند.
محتوای این مصحف، آن‌طور که امام اشاره می‌کنند، «مسائلى از آينده» و «آنچه كه به ذريۀ او مى‌رسيده است»، بوده است. این علم به آینده، یک آگاهی صرف نیست، بلکه نقشه راهی برای استمرار خط ولایت و هدایت در طول تاریخ است. امام حتی با نگاه امیدوارانه و آینده‌نگر خود، این ارتباط را به تحولات دوران معاصر نیز پیوند می‌زنند: «و شايد يكى از مسائلى كه گفته است، راجع به مسائلى است كه در عهد ذريۀ بلند پايۀ او حضرت صاحب ـ سلام اللّه‌ عليه ـ است، براى او ذكر كرده است كه مسائل ايران جزو آن مسائل باشد، ما نمى‌دانيم، ممكن است.» .(صحیفه امام، جلد ۲۰، صفحه ۱۰)..این احتمال، گرچه با احتیاط بیان می‌شود، اما نشان‌دهنده نگاه راهبردی امام به این حقایق معنوی است. از دید ایشان، این وقایع تاریخی صرف نیستند، بلکه منابعی زنده و جاری برای هدایت جامعه در مسیر تحقق حکومت عدل مهدوی (عج) به شمار می‌روند.
در جمع‌بندی این بخش، می‌توان گفت که امام خمینی (س)، حضرت زهرا (س) را نه تنها معصوم و مطهر، بلکه واجد مقامی معرفی می‌کنند که ایشان را پذیرای مستقیم علوم غیبی از طریق اعظمِ ملائکه الهی می‌سازد. این مقام، یک جایگاه تشریفاتی نیست، بلکه یک ظرفیت وجودی است که ایشان را به منبع معرفت و محور استمرار هدایت پس از پدر بزرگوارشان تبدیل می‌کند و همین جایگاه معنوی، زیربنای نقش‌آفرینی بی‌بدیل ایشان در عرصه عمل است.
بخش دوم؛ حضرت زهرا (س)؛ الگوی جامع انسان کامل در عرصه عمل
اندیشه امام خمینی (س) همواره با پیوند میان معنویت و مسئولیت، و عرفان و حماسه شناخته می‌شود. از این رو، پس از تبیین آن قله رفیع معنوی، ایشان بلافاصله به سراغ ابعاد عملی و الگوساز شخصیت حضرت زهرا (س) می‌آیند و نشان می‌دهند که آن معنویت عظیم، چگونه در یک زندگی زمینی و در یک «خانه کوچک» متجلی شده و تاریخ را دگرگون کرده است.
 خانه کوچک، کانون تجلی قدرت الهی
امام (س) با نگاهی نافذ، تضاد میان ظاهر ساده و محقر زندگی حضرت زهرا (س) و باطن پرشکوه و تأثیرگذار آن را به تصویر می‌کشند: «اين خانۀ كوچك فاطمه ـ سلام‌اللّه‌ عليها ـ و اين افرادى كه در آن خانه تربيت شدند كه به حسب عدد، چهار ـ پنج نفر بودند و به حسب واقع، تمام قدرت حق تعالى را تجلى دادند…».
این عبارت، نقدی بنیادین بر تفکر مادی‌گرایانه و تجمل‌محور است. امام به جامعه اسلامی می‌آموزند که عظمت و تأثیرگذاری، محصول امکانات مادی، کاخ‌های مجلل و قدرت ظاهری نیست، بلکه نتیجه «روح الهی و روح ایمان» است. خانه فاطمه (س) یک مکان جغرافیایی محدود نیست؛ یک «کانون انسان‌سازی» و یک «مرکز صدور انقلاب» است. در این خانه کوچک، افرادی تربیت شدند که هر یک مسیر تاریخ را تغییر دادند. این خانه، تجلی‌گاه قدرت خداوند است، زیرا از دل ساده‌ترین شرایط، بزرگترین مفاهیم انسانی یعنی عدالت‌خواهی، شجاعت، صبر، فداکاری و عشق به حقیقت را به بشریت هدیه کرد.

ابعاد چندگانه الگوی فاطمی
امام خمینی (س) برای نشان دادن جامعیت این الگو، به ابعاد مختلف زندگی و مبارزه ایشان و خانواده‌شان اشاره می‌کنند که هر یک درسی برای امروز ماست:
بعد سیاسی و روشنگری (مبارزه با تحریف): اولین نمونه‌ای که امام ذکر می‌کنند، «خطبۀ فاطمه زهرا ـ سلام‌اللّه‌ عليها ـ در مقابل حكومت» است. این خطبه صرفاً یک سخنرانی عاطفی نیست؛ یک مانیفست سیاسی، اعتقادی و حقوقی است. حضرت زهرا (س) در اوج خفقان پس از رحلت پیامبر (ص)، به تنهایی در مسجد به پا می‌خیزند و با استدلال‌های محکم از قرآن و سنت نبوی، مسیر انحرافی جامعه را افشا و از حق ولایت دفاع می‌کنند. این حرکت، الگوی یک زن مسلمانِ آگاه، شجاع و مسئولیت‌پذیر در عرصه سیاسی و اجتماعی است.
بعد صبر استراتژیک و حمایت از ولایت: امام به «صبر اميرالمؤمنين در مدت بيست و چند سال و در عين حال كمك كارى به حكومت موجود» اشاره می‌کنند. این صبر، یک انفعال و سکوت از سر عجز نیست، بلکه یک تصمیم راهبردی برای حفظ اساس اسلام است. حضرت زهرا (س) در این مسیر، بزرگترین حامی و همراه همسر خویش بودند. ایشان محور وحدت و مقاومت در جبهه حق بودند و الگوی یک همسر مبارز و همراه را به نمایش گذاشتند.
بعد تربیتی و جهادی (پرورش نسل فداکار): ثمره آن خانه کوچک، «فداكارى دو فرزند عزيزش، امام مجتبى… و خدمت بزرگ برادر ارجمندش حضرت سيدالشهدا» است. حضرت زهرا (س) به عنوان یک مادر، فرزندانی را تربیت کردند که هر کدام برای حفظ اسلام، بزرگترین فداکاری‌ها را انجام دادند. صلح امام حسن (ع) که به تعبیر امام «دولت جابر اموی را رسوا فرمود» و قیام عاشورای امام حسین (ع) که اسلام را برای همیشه زنده کرد، هر دو ریشه در تربیت فاطمی دارند. این نشان می‌دهد که نقش مادری و تربیت نسل، یک نقش استراتژیک و بنیادین در حفظ و پیشرفت جامعه است.
بعد الهام‌بخشی برای مقاومت (الگوی مستضعفین): امام (س) در نهایت، تمام این ابعاد را به یک نتیجه‌گیری عملی برای زمانه خود و آینده پیوند می‌زنند: «براى ما و شما برادرهاى عزيز الگو شدند كه ما از كمى عده و كمى عُده و كمى ابزار جنگ در مقابل تمام قدرتهايى كه امروز با ما به جنگ برخاسته‌اند، مقاومت كنيم» .(صحیفه امام، جلد ۱۶، صفحه ۸۸)..
از دیدگاه امام، خانواده حضرت زهرا (س) الگوی غلبه «ایمان» بر «ابزار» و «کیفیت» بر «کمیت» است. آن‌ها با دست خالی و عده‌ای اندک در برابر بزرگترین امپراطوری‌های زمان خود ایستادند و پیروز شدند. این همان منطقی است که امام بر اساس آن، انقلاب اسلامی ایران را در برابر قدرت‌های شرق و غرب رهبری کردند. الگوی فاطمی به ما می‌آموزد که اگر هدف الهی باشد و اراده‌ها بر ایمان استوار گردد، هیچ قدرتی توان مقابله با آن را نخواهد داشت.
بخش سوم؛ پیشنهاد موضوعی برای دوران معاصر؛ الگوی زن تراز فاطمی در حکمرانی نرم و اصلاح اجتماعی
با توجه به تبیین دو بعد معنوی و عملی شخصیت حضرت زهرا (س) در اندیشه امام (س) و در جایگاه مسئولیت خطیر ترویج و نشر آثار ایشان، باید گفت با الهام از این نگاه جامع، یک موضوع راهبردی را برای نخبگان، پژوهشگران و نهادهای فرهنگی و سیاسی جامعه ایران و جهان اسلام می توان مطرح کرد. این موضوع، پاسخی است به نیازهای مبرم امروز و راهکاری است برای عملیاتی‌سازی اندیشه امام در جهت اصلاح وضع کنونی.
الگوی زن تراز فاطمی در حکمرانی نرم و اصلاح اجتماعی
چرا این موضوع داغ و ضروری است؟
بحران جهانی زن: دنیای امروز میان دو افراط سرگردان است. از یک سو، لیبرالیسم و کاپیتالیسم با ترویج «فردگرایی» و «ابزارانگاری»، زن را از هویت انسانی و نقش بنیادینش در خانواده و جامعه تهی کرده و او را به یک نیروی کار یا ابژه جنسی تقلیل داده است. از سوی دیگر، برخی رویکردهای متحجرانه و افراطی به نام دین، زن را محبوس در خانه و منفعل از اجتماع می‌خواهند. هر دو نگاه، به کرامت و ظرفیت عظیم زن ضربه می‌زنند. الگوی فاطمی که امام (س) ترسیم می‌کنند، راه سوم است: زنی که در اوج معنویت و کمالات فردی، در مرکز تحولات اجتماعی و سیاسی نیز حضور دارد و نقش‌آفرین است.
اهمیت فزاینده قدرت نرم (Soft Power): در دنیای امروز، تأثیرگذاری صرفاً از طریق قدرت سخت (نظامی و اقتصادی) ممکن نیست. حکمرانی کارآمد، بیش از هر زمان دیگری به «قدرت نرم» یعنی توانایی شکل‌دهی به افکار، ارزش‌ها و فرهنگ‌ها وابسته است. زن، به دلیل نقش محوری در خانواده (به عنوان اولین نهاد فرهنگ‌ساز)، آموزش و پرورش، رسانه و هنر، کلیدی‌ترین عنصر در اعمال «حکمرانی نرم» است. حضرت زهرا (س) با خطبه‌خوانی (قدرت کلام و منطق)، با تربیت فرزند (قدرت فرهنگ‌سازی)، و با سبک زندگی ساده (قدرت الگوسازی)، مصداق اتمّ اعمال حکمرانی نرم برای اصلاح جامعه بودند.
نیاز داخلی به الگوی عملی و کارآمد: در جمهوری اسلامی ایران که برآمده از اندیشه امام (س) است، ارائه یک الگوی موفق، پویا و کارآمد از «زن مسلمان» برای نسل جوان، یک ضرورت استراتژیک است. باید از کلیشه‌ها عبور کرده و نشان داد که «زن تراز فاطمی» نه یک موجود دست‌نیافتنی و آسمانی، بلکه یک الگوی قابل تحقق برای یک دختر، یک همسر، یک مادر، یک دانشجو، یک فعال اجتماعی و یک مدیر در جامعه امروز است.
تبیین مبانی نظری حکمرانی نرم فاطمی: چگونه می‌توان از عناصری چون «علم و آگاهی»، «منطق و استدلال»، «اخلاق و معنویت»، «صبر و مقاومت»، و «تربیت و کادرسازی» در سیره حضرت زهرا (س) به عنوان مولفه‌های قدرت نرم یک جامعه اسلامی بهره برد؟
نقش زن در اصلاح ساختار خانواده و جامعه: بررسی راهکارهای عملی برای تقویت نهاد خانواده بر اساس الگوی خانه کوچک و انسان‌ساز حضرت زهرا (س)، به عنوان پایگاه اصلی اصلاح اجتماعی.
الگوی کنشگری سیاسی و اجتماعی زن مسلمان: چگونه زنان می‌توانند با حفظ کرامت و ارزش‌های اسلامی، مانند حضرت زهرا (س) در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی حضور فعال، منتقدانه و اصلاح‌گرانه داشته باشند؟
سبک زندگی فاطمی در برابر تهاجم فرهنگی: تدوین و ترویج الگوهای عملی در زمینه‌هایی چون مصرف، پوشش، روابط اجتماعی و استفاده از رسانه با الهام از زهد، ساده‌زیستی و عزت نفس فاطمی.
پرداختن به این موضوع، جامعه ما را قادر خواهد ساخت تا از ظرفیت عظیم زنان که امام خمینی (س) همواره بر آن تأکید داشتند، برای ساختن یک جامعه پیشرفته، عادلانه و الهی به بهترین شکل ممکن استفاده کند و پاسخی درخور به چالش‌های پیچیده دنیای معاصر ارائه دهد.
تحلیل اندیشه امام خمینی (س) درباره حضرت فاطمه زهرا (س) نشان می‌دهد که ایشان از یک نگاه جامع و چندبعدی برخوردار بودند. در نگاه ایشان، صدیقه طاهره (س) شخصیتی است که در بالاترین قله معنویت و اتصال به عالم غیب قرار دارد، تا جایی که مفتخر به فضیلتی منحصر به فرد یعنی مراوده مستمر با جبرئیل امین می‌شود؛ فضیلتی که او را در تراز انبیای اولوالعزم قرار می‌دهد. این مقام معنوی، یک امر انتزاعی و دور از دسترس نیست، بلکه مبنا و پشتوانه نظری نقش‌آفرینی عملی ایشان در جامعه است.
از سوی دیگر، امام (س) ایشان را به عنوان یک الگوی کامل و جامع برای تمام بشریت و در تمام اعصار معرفی می‌کنند. خانۀ کوچک ایشان، کانون تربیت بزرگترین انسان‌های تاریخ و مبدأ تحولاتی عظیم شد. ایشان در عین انجام وظایف همسری و مادری، یک کنشگر فعال سیاسی و یک روشنگر اجتماعی بودند که در حساس‌ترین مقطع تاریخ اسلام، برای دفاع از حقیقت به پا خاستند.
این پیوند میان «اوج معنویت» و «حضور حداکثری در میدان عمل»، جوهر اصلی پیام امام خمینی (س) در معرفی الگوی فاطمی است. امروز، وظیفه ما به عنوان پیروان راه امام، استخراج این الگوی جامع و عملیاتی‌سازی آن در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. پیشنهاد موضوع «الگوی زن تراز فاطمی در حکمرانی نرم و اصلاح اجتماعی» گامی در همین راستا است تا با تکیه بر این سرچشمه نور، راه را برای اصلاح و پیشرفت جامعه اسلامی و ارائه یک الگوی رهایی‌بخش به زنان جهان، هموار سازیم.

مریم خسروی